رجبعلی لباف خانیکی باستان‌شناس و پژوهشگر میراث‌فرهنگی در یادداشتی نوشت: رباط فخرآباد در تاریخ ۱۴ مهر ۱۳۵۴ به شماره ۱۱۸۵ در فهرست آثارملی و در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲ بر اساس مصوبه چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی در فهرست یونسکو ثبت شده است.
رباط فخرآباد در مجاورت روستای فخرآباد در ۲۰ کیلومتری غرب روستای مرندیز از توابع بخش یونسی شهرستان بجستان واقع شده و فاصله آن تا شهر بجستان ۴۳ کیلومتر و تا مشهد ۳۱۰ کیلومتر است.
رباط آجری فخرآباد از جمله رباط‌ها یا کاروانسراهای متعددی است که بعد از یورش مغول‌ها به خراسان در مسیر میان تربت‌حیدریه و فردوس از طریق بجستان ساخته شده است.
در سال ۶۱۷ ه.ق صفحات شرقی ایران مورد تهاجم بی رحمانه مغول‌ها قرار گرفت و طی دو سال شهرها و آبادی‌های فراوانی ویران و انبوهی از اهالی به خاک و خون کشیده شدند. با ویران شدن شهرهای بزرگی چون طراز، خوارزم، سمرقند، بخارا، مرو، هرات و نیشابور، «شاهراه بزرگ شرق» یا «راه ابریشم» از حیٓز انتفاع خارج شد و خیل کاروانسراها و کاخ رباط‌هایی مانند «رباط ملک»، «رباط آبگینه» (رباط شرف) و «رباط ماهی» متروک و به بیغوله و آغل گوسفند تبدیل شدند.
اما یک فرمان عجیب و رویدادهای امیدبخش بعد از چنگیزخان مغول موجب شد که مشهد و هرات جایگزین نیشابور و مرو شوند و راه‌های تجاری در صفحات شرق و جنوب خراسان گسترش و رونق یابند.
فرمان عجیب، دستوری بود که چنگیز به فاتحین شهر توس صادر کرد و آن‌ها را از یورش به مشهد که مدفن «فرزند پیامبر» (امام رضا ع) بود بر حذر داشت.
آن فرمان سرنوشت ساز را «روزبهان خنجی» این گونه نقل کرده است:
رای عالی خان چنگیزی
چون در آمد بعزم خونریزی
آنکه را بهر قتل تعیین کرد
وقت رفتن چنینش تلقین کرد
که ز نسل محمدٍ آقا
هست آسوده سیدی آنجا
حرمت قبر او نکو دارید
اهل آن مقبره میازارید
تو نگه کن بزرگ چنگیز خان
مشهدِ شاه ساخت دارِ امان
رویدادهای امیدبخش احیای شهرهای هرات و توس در عصر «اوگتای» فرزند و جانشین چنگیز بود. مشهد علاوه بر پناه دادن به باز ماندگان و آوارگان ناشی از تاخت و تاز مغولان، از دوران ایلخانی به یک قطب زیارتی و تجاری تبدیل و راه‌های منتهی به مشهد پر رفت و آمد شد و از قِبَل آن تاسیسات راه و از آن جمله کاروانسراهای زیادی ساخته شدند. یکی از راه‌هایی که خیلی مورد توجه و استفاده تجار و زائران بود، راه مشهد - تربت حیدریه - بجستان بود که بعد از یورش مغولان کاروانسراهای متعددی در آن مسیر ساخته شدند، مانند رباط‌های طرق، سنگ بست، سفید، زمان‌آباد، میاندشت، شور حصار، رباط سنگ، کامه، تروسک، گسکک، اسحق خانی، طبسی، لاری، زرمهر، زرنوخ، کمائی، فیض‌آباد، ظهیرآباد، میاندهی، یونسی، مرندیز، قاسم‌آباد و فخرآباد بجستان.
به نظر می‌رسد که بجستان در آن دوران به منزله یک قطب اقتصادی مهم بوده است زیرا واسطه استان خراسان با استان‌های کرمان، یزد، اصفهان، فارس و هرمزگان، به مثابه دروازه خراسان بوده و بارانداز کالاهایی که از طریق دریا به ایران وارد می‌شده، محسوب می‌شده است.
یکی از مجهزترین و زیباترین کاروانسراهای این مسیر «رباط فخرآباد» بازمانده از دوران قاجار است. این بنای مستطیل شکل از نوع رباط‌های چهار ایوانی با میانسرای نسبتا وسیع و برخوردار از فضاهای کاربردی متعدد از قبیل هشتی ورودی، دو اتاق در دو سمت هشتی، پلکان منتهی به بام، غرفه‌ها، حجره‌ها، مالبندها، و باراندازها است.
ساختار بنا به گونه‌ای است که می‌توانسته است تعداد زیادی مسافر را در خود جای دهد. به گونه‌ای که علاوه بر غرفه‌ها، حجره‌ها و رواق‌های داخل بنا، بر دیوارهای دو طرف ایوان ورودی در سمت غرب نیز غرفه‌هایی تعبیه شده تا مسافران مازاد بر گنجایش داخل رباط بتوانند در آن‌ها استقرار یابند.
ویژگی مهم رباط فخرآباد تزئینات آجری آن بر روی سرپایه‌ها و لچکی‌های دو طرف طاق‌ها و پیشانی ایوان‌ها و ایوانچه است که به صورت برجسته یا خفته راسته با آجرهایی که بر حسب درجه پخت قرمز یا نخودی شده‌اند، به گونه رنگارنگ اجرا شده‌اند.
یکی از زیباترین جلوه‌های هنری آجرکاری رباط فخرآباد، سقف هشتی ورودی در جبهه غربی آن کاروانسرا است.
در آن موضع با آجر چینی‌های رنگارنگِ خفته راسته نقش ستاره‌های متحدالمرکز نقش بسته است.
در کاروانسرای فخرآباد امکانات رفاهی برای مسافران در نظر گرفته شده است. ایجاد سکوهایی برای اقامت خرکچی‌ها در کنار مالبندها، تعبیه اخیه بر دیوارها برای بستن احشام، تعبیه بخاری دیواری در غرفه‌ها و حجره‌ها، احداث بارانداز برای نگهداری بار مسافر و دیگر امکانات رفاهی از آن جمله است.
رباط فخرآباد در تاریخ ۱۴ مهر ۱۳۵۴ به شماره ۱۱۸۵ در فهرست آثارملی و در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲ بر اساس مصوبه چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی در فهرست یونسکو ثبت شده است.
انتهای پیام/
نظر شما