به گزارش خبرنگار فرهنگی حیات، دهم اردیبهشت ۱۳۶۱ روز آغاز عملیات بزرگ «بیت المقدس» است. عملیاتی که همه رویاهای سردار مفلوک قادسیه را بر سرش خراب کرد و طعم تلخ بزرگترین شکست را به صدامیان چشاند و خرمشهر این پاره‌ی قلب ایران‌مان را باز هم خرمشهر کرد.

بامداد دهم اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۶۱ و درحالی‌که تنها دو ماه از عملیات گسترده فتح المبین در جبهه جنوب می‌گذشت، عملیاتی با رمز مقدس یا «علی ابن ابی طالب(ع)» آغاز شد که بعدها از آن به عنوان نقطه عطفی در تاریخ جنگ هشت ساله ایران و عراق یاد شد. عملیاتی که در سوم خردادماه همان سال خرمشهر را پس از ۵۷۶ روز اشغال به خاک وطن بازگرداند. بزرگترین عملیات نظامی جمهوری اسلامی ایران در حالی به موفقیت رسید که به‌جز چند کشور معدود، خیلی از کشورها در کنار صدام حسین و برای نگه داشتن خرمشهر به عنوان آخرین برگ کشاندن ایران به پای میز مذاکره ایستاده بودند.

شرایط ایران پیش از عملیات و زمینه های طرح و تحقق عملیات

ایران در چند عملیات جنگ تحمیلی منتهی به عملیات بیت المقدس به خوبی نشان داده بود که می‌تواند محاصره دشمن بعث را شکسته و مناطق اشغال شده از خاک خود را آزاد کند. محاصره آبادان در عملیات ثامن‌الائمه شکسته شد، بستان در عملیات طریق القدس آزاد شد، در عملیات فتح المبین قسمت‌های مهمی از خاک ایران از اشغال نیروهای عراقی خارج شد و تمام این رویدادها، توان ذهنی و جسمی رزمندگان ایرانی را تا حد بسیار زیادی افزایش داد.

با شکست عملیات‌های منافقین در داخل مرزها هم بیشترین تمرکز نیروهای نظامی متوجه جبهه‌های جنوب و غرب بود و به این ترتیب در آستانه عملیات بیت المقدس، میان نیروهای نظامی ایران اتفاق نظر اساسی درباره بازپس‌گیری مناطق اشغالی به ویژه خرمشهر وجود داشت. این آزادسازی‌ها هراندازه برای جمهوری اسلامی غرور آفرین و امیدبخش بود، برای رژیم بعث و همراهانش بسیار نگران کننده بود.  

عراق پس از عملیات فتح المبین، مطمئن شده بود که ایران درصدد آزادسازی دیگر مناطق خاک خود است و از سوی دیگر بر اهمیت خرمشهر نیز به خوبی آگاه بود. از این رو حدود ۴۱ گردان زرهی و ۳۳۸ گردان مکانیزه مسقر کرده بود که هر گردان مکانیزه شامل ۴۴ دستگاه تانک یا نفربر بود. علاوه بر این ۴۰ گردان پیاده و ۳۰ گردان توپخانه صحرایی در منطقه مستقر شده بود. 

به بیان دیگر، حدود ۳۵۰۰ دستگاه تانک و نفربر و نزدیک به ۴۰ هزار نیروی پیاده و ۵۰۰ قبضه توپ در منطقه مستقر کرده بود. پدافند۱۸۰ درجه ای از سمت شرق و شمال شهر با رده‌های دفاعی متعدد هم دیگر سد دفاعی نیروهای بعثی برای تداوم اشغالگری خود بود. با چنین تجهیزاتی، تنها نیروی اراده و ایمان رزمندگان ایرانی می‌توانست مقابله کرده و به پیروزی برسد.

اهداف و منطقه عملیات

مهم‌ترین اهدافی که در این عملیات دنبال می‌شد، عبارت بودند از: انهدام نیروی دشمن، حداقل بیش از دو لشکر، آزادسازی حدود ۵۴۰۰ کیلومتر مربع از خاک ایران؛ از جمله شهرهای خرمشهر، هویزه و پادگان حمید، خارج نمودن شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد از برد توپخانه دشمن، تامین مرز بین‌المللی (حدفاصل پاسگاه طلائیه تا شلمچه)، آزادسازی جاده اهواز – خرمشهر و خارج شدن جاده اهواز – آبادان از برد توپخانه دشمن.

منطقه عمومی عملیات بیت المقدس در میان چهار مانع طبیعی محصور است، که از شمال به رودخانه کرخه کور، از جنوب به رودخانه اروند، از شرق به رودخانه کارون و از غرب به هور الهویزه منتهی می‌شود.

منطقه مزبور به جز جاده نسبتا مرتفع اهواز - خرمشهر، فاقد هر گونه عارضه مهم برای پدافند است. همین امر موجب شد تا زمین منطقه، به دلیل مسطح بودن برای مانور زرهی مناسب، و برای حرکت نیروهای پیاده به دلیل در دید و تیر قرار داشتن نامناسب باشد. نقاط حساس و استراتژیک منطقه شامل بندر و شهر خرمشهر، پادگان حمید، جفیر، جاده آسفالت اهواز - خرمشهر، شهر هویزه و رودخانه های کارون، کرخه کور و اروند  بود.

طرح و شروع عملیات

جنوب کرخه و غرب کارون؛ شهرهای اهواز، دشت آزادگان، هویزه، پادگان حمید، خرمشهر با مشورت فرماندهان ارتش و سپاه به عنوان منطقه عملیاتی بیت‌المقدس انتخاب و برنامه‌ریزی‌های اجرای آن از همان روزهای عملیات فتح‌المبین در فروردین سال ۶۱ آغاز شد. اصلی‌ترین هدف عملیات بیت المقدس، آزادسازی خرمشهر بود و رزمندگان با روحیه و عزمی جزم رسیدن به این هدف را ۳۰ دقیقه بامداد دهم اردیبهشت آغاز و سوم خردادماه به انجام رساندند.

این عملیات هم مانند فتح‌المبین، حاصل همکاری مشترک ارتش به فرماندهی شهید «علی صیادشیرازی» و سپاه به فرماندهی «محسن رضایی» بود و شهید «حسین خرازی» از تیپ ۱۴ امام حسین (ع)، «احمد متوسلیان» از تیپ ۲۷ محمد رسول الله، شهید «حسن باقری» از قرارگاه نصر و شهید سردار «قاسم سلیمانی» از تیپ ۴۱ ثارالله، از مهمترین فرماندهان عملیات بیت‌المقدس بودند. فرماندهی عملیات با قرارگاه کربلا بود و قرارگاه‌های قدس از شمال (با عبور از رودخانه کرخه) و نصر از جنوب قرارگاه نصر (با عبور از کارون و پیشروی به سمت خرمشهر)، فتح از شرق کارون (با عبور از رودخانه کارون و پیشروی به سمت جاده اهواز – خرمشهر)، در عملیات بیت المقدس حاضر بودند.

مراحل عملیات

سرانجام عملیات بیت المقدس در ۳۰ دقیقه بامداد روز ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱ با قرائت رمز عملیات «بسم الله الرحمن الرحیم، بسم الله القاسم الجبارین، یا علی ابن ابی طالب (ع)» از سوی فرماندهی آغاز شد.

شهید آیت‌الله صدوقی و آیت‌الله مشکینی نیز که در کنار فرماندهان سپاه و ارتش در قرارگاه کربلا حضور داشتند، هر یک به طور جداگانه، پیام هایی را به وسیله بی سیم خطاب به رزمندگان اسلام قرائت کردند.

عملیات بیت المقدس را به چهار دوره زمانی به شرح زیر می‌توان تقسیم کرد:

مرحله اول: در محور قرارگاه قدس (شمال کرخه کور) به‌دلیل هوشیاری دشمن و وجود استحکامات متعدد، پیشروی نیروها به سختی امکان پذیر بود و در این میان تنها تیپ های ۴۳ بیت المقدس و ۴۱ ثارالله موفق شدند از مواضع دشمن عبور کرده و منطقه‌ای در جنوب رودخانه کرخه کور را به عنوان سرپل تصرف کنند. عدم پوشش جناحین این یگان‌ها باعث شده بود که فشار شدید دشمن بر آنها وارد شود.

در محور قرارگاه فتح، یگان‌های خودی ضمن عبور از رودخانه به سرعت خود را به جاده اهواز – خرمشهر رسانده و به ایجاد استحکامات و جلوگیری از نقل و انتقالات و تحرکات دشمن در جاده مذکور پرداختند.

در محور قرارگاه نصر، به‌دلیل تاخیر در حرکت و وجود با تلاق در کنار جاده اهواز – خرمشهر و هم چنین تمرکز دشمن در شمال خرمشهر، نیروهای این قرارگاه نتوانستند به اهداف مورد نظر دست یافته و با قرارگاه فتح الحاق کنند.

الحاق کامل قرارگاه نصر با قرارگاه فتح و هم چنین تصرف اهداف مرحله اول قرارگاه قدس در دستور کار عملیات شب دوم قرار گرفت که با انجام آن تا حدودی اهداف مورد نظر محقق شد، لیکن برخی رخنه ها همچنان باقی بود تا این که سرانجام پس از ۵ روز، جاده اهواز - خرمشهر از کیلومتر ۶۸ تا کیلومتر ۱۰۳ تثبیت و کلیه رخنه‌ها ترمیم شد.

مرحله دوم: در این مرحله آزادسازی خرمشهر از دستور کار عملیات خارج و تصمیم گرفته شد که قرارگاه های فتح و نصر از جاده اهواز - خرمشهر به سمت مرز پیشروی کنند و قرارگاه قدس نیز ماموریت یافت تا به صورت محدود برای تصرف سرپل در جنوب کرخه کور اقدام کرده و سپس آن را گسترش دهد.

عملیات در این مرحله در ساعت ۲۲:۳۰ روز ۱۳۶۱/۲/۱۶ آغاز شد. نیروهای قرارگاه فتح در همان ساعات اولیه به جاده مرزی رسیدند. یگان های قرارگاه نصر نیز با اندکی تاخیر و تحمل فشارهای دشمن، به مرز رسیده و با قرارگاه فتح الحاق کردند.

دشمن با مشاهده جهت پیشروی نیروهای ایران به طرف مرز، لشکر های ۵ و ۶ خود را به عقب کشاند. به نظر می رسید این عقب نشینی با دو هدف انجام شده باشد: یکی جلوگیری از محاصره و انهدام این لشکرها،  و دیگری تقویت هر چه بیشتر خطوط پدافندی بصره و خرمشهر.

در پی این عقب نشینی که از ساعات اولیه روز ۶۱/۲/۱۸ آغاز شده بود، نیروهای قرارگاه قدس ضمن تعقیب نیروهای دشمن، تعدادی از آن ها را که از قافله عقب مانده بودند، به اسارت خود درآوردند و در نتیجه جاده اهواز – خرمشهر (تا انتهای جنوب منطقه‌ای که توسط قرارگاه نصر به عنوان سرپل تصرف شده بود) و نیز مناطقی همچون جفیر، پادگان حمید و هویزه آزاد شدند.

مرحله سوم: در این مرحله، قرارگاه نصر ماموریت یافت تا حرکت خود را به سمت خرمشهر آغاز نماید. نیروهای عمل کننده که متشکل از چهار تیپ مستقل سپاه پاسداران و دو تیپ ارتش بودند، در آخرین ساعات روز ۱۳۶۱/۲/۱۹ عملیات خود را آغاز کردند؛ اما به‌دلیل هوشیاری دشمن و تمرکز نیرو در خطوط  پدافندی اش، نیروهای خودی در انجام ماموریت خود توفیق نیافتند. تکرار این عملیات در روز بعد نیز به شکست انجامید. به همین خاطر تصمیم گرفته شد تا برای انجام عملیات نهایی فرصت بیشتری به یگان‌ها داده شود. هم چنین مقرر شد دو تیپ المهدی (عج) و امام سجاد (ع) از قرارگاه فجر نیز در حرکت بعدی استفاده شود.

نتایج و دستاوردهای عملیات

عملیات بیت المقدس به‌عنوان بزرگترین و پیروزمندانه‌ترین حرکت و سازماندهی رزمی ارتش و سپاه در شکست نیروهای دشمن یاد می‌شود. عملیاتی که نتیجه ای داشت به عظمت «فتح خرمشهر». این عملیات، با تبعات و نتایج عظیم و حیرت انگیز خود، توان نظامی و سازماندهی رزمی ایران را در جهان اثبات نمود و موازنه قوا را در جبهه‌ها تغییر داد.